Μετά τον Όμηρο, ο Ησίοδος είναι ο σημαντικότερος επικός της αρχαϊκής εποχής, ο πρώτος ποιητής της Δύσης που διακρίνεται ως προσωπικότητα, αφού του Ομήρου ακόμη και η ύπαρξη αμφισβητείται.
Οι γνώσεις που έχουμε για τη ζωή του Ησιόδου προέρχονται από την ίδια του την ποίηση. Οι μεταγενέστερες βιογραφίες και βιογραφικές σημειώσεις (που έχουν συγχωνευθεί σε μία από το Γερμανό φιλόλογο Βιλαμόβιτς) περιέχουν αποκλειστικά εικασίες και θρύλους. Αυτός και ο λόγος που για τον Ησίοδο λέγονται και θρυλούνται πολλά.
Ο Ησίοδος λέει, στη Θεογονία (22 κ.ε.) πως η ποιητική του έμπνευση του ήρθε στον Ελικώνα, όπου έβοσκε τα πρόβατα του πατέρα του. Οι Μούσες τού έδωσαν ένα κλαδί δάφνης, τον εφοδίασαν με το ποιητικό χάρισμα και του έδωσαν τη διαταγή να ψάλλει τη δόξα των θεών. Γράφει, συγκεκριμένα, στους πρώτους στίχους του έργου αυτού (21 κ.ε.):
«Αυτές –οι Μούσες– δίδαξαν κάποτε στον Ησίοδο το ωραίο άσμα, όταν έβοσκε πρόβατα στους πρόποδες του θεϊκού Ελικώνος. Και αυτά τα λόγια απηύθυναν πρώτα προς εμένα οι θεές, οι Μούσες, οι Ολυμπιάδες, οι κόρες του Διός που κρατάει την αιγίδα. Βοσκοί που περνάτε τη ζωή σας στα χωράφια, ντροπή να είστε μόνο κοιλιές!
Ξέρουμε να λέμε πολλά ψέματα, που δεν παραλλάζουν από την αλήθεια, αλλά ξέρουμε, όταν θέλουμε, να λέμε και την αλήθεια. Έτσι μίλησαν οι κόρες του μεγάλου Διός, που λένε σωστά λόγια και μου έδωσαν σκήπτρο, αφού έκοψαν ένα κλαδί δάφνης πολύ θαλερής, εξαιρετικά ευχάριστο στην όψη. Και μου έδωσαν θαυμάσια φωνή, για να κάνω ξακουστά και εκείνα που υπάρχουν και εκείνα που υπήρχαν πρωτύτερα».
Το χωρίο αυτό, σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, δημιούργησε σε πολλούς την υπόνοια πως ποιητής της Θεογονίας δεν είναι ο Ησίοδος, αλλά άλλος, μεταγενέστερος ποιητής, επειδή από το τρίτο πρόσωπο του στίχου 21, ο Ησίοδος πηγαίνει στο πρώτο πρόσωπο του 23 κ.ε. (τόνδε δε με...).
Αλλά, ως γνωστόν, ακόμη και τον 5ο αιώνα, όπως παρατήρησαν διάφοροι ελληνιστές, συνηθιζόταν ο συγγραφέας να αναφέρει το όνομά του στο τρίτο πρόσωπο (Θουκυδίδης Αθηναίος ξυνέγραψε τον πόλεμον...), χωρίς αυτό να τον εμποδίζει να χρησιμοποιεί κατόπιν το πρώτο πρόσωπο.
Ο Ησίοδος αναφέρει για τον εαυτό του και την πληροφορία πως μοναδικό θαλάσσιο ταξίδι του είναι εκείνο που έκανε όταν διέπλευσε τον Ευβοϊκό. Επιβιβάστηκε στην Αυλίδα και πήγε στη Χαλκίδα, όπου έλαβε μέρος στους αγώνες προς τιμήν του βασιλιά Αμφιδάμαντος4, αναδείχθηκε νικητής με έναν ύμνο του5 και πήρε βραβείο του έναν τρίποδα με δυο λαβές. Τον τρίποδα αυτόν αφιέρωσε στις Ελικωνιάδες Μούσες.
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ!..
Μετά το θάνατο του πατέρα του, ο Ησίοδος αποδύθηκε σε μακρό κληρονομικό αγώνα με τον αδελφό του Πέρση, που είχε δωροδοκήσει τους δικαστές. Θέλοντας να πείσει τον Πέρση να γίνει δίκαιος και εργατικός, ο Ησίοδος έγραψε το Έργα και Ημέραι.
Στους στίχους 37-39 του βιβλίου αυτού, ο ποιητής κατηγορεί τους άρχοντες που μοίρασαν την πατρική του περιουσία ανάμεσα στον ίδιο και στον Πέρση ότι ευνόησαν τον αδελφό του. Φαίνεται πως ο Πέρσης, αφού κατασπατάλησε το μερίδιό του, ζήτησε ξανά μερίδιο.
Γι' αυτό και ο Ησίοδος του απευθύνει διαρκώς συμβουλές, προσπαθώντας να τον νουθετήσει. Σε ένα σημείο, λέει με πικρία:.«Όταν πρόκειται να κάνεις συμφωνία, ακόμη και με τον αδελφό σου, με το χαμόγελο στα χείλη, πάρε κι έναν μάρτυρα. Γιατί και η εμπιστοσύνη και η απιστία καταστρέφουν συνήθως τους ανθρώπους».
Ο Ησίοδος πέθανε στην Άσκρα, αργότερα όμως τα λείψανά του ενταφιάστηκαν στην αγορά του Ορχομενού. Το έτος του θανάτου του είναι, όπως και της γέννησής του, άγνωστο.
Σύμφωνα με ένα θρύλο, που αναφέρει ο Πλούταρχος στα Ηθικά του, ο Ησίοδος είχε πάει στο σπίτι του Αμφιφάνους και τους Γανύκτορος, στην Οινόη της Λοκρίδος των Οζολών, και οι δύο αυτοί, που ήταν γιοι του Φηγέως, σχημάτισαν την πεποίθηση πως ο Ησίοδος είχε διαφθείρει την αδελφή τους Κλυμένη και τον σκότωσαν, μαζί με τον ακόλουθό του Τρώιλο.
Οι φονείς τιμωρήθηκαν από τους Λοκρούς, που τους έριξαν στη θάλασσα και έθαψαν τον Ησίοδο κοντά στο Νέμειον. Οι Λοκροί προσπάθησαν να κρύψουν τον τάφο από τους Ορχομενίους, οι τελευταίοι όμως μπόρεσαν να τον βρουν, χάρη σε χρησμό της Πυθίας, που τους συμβούλευσε να ακολουθήσουν την πτήση μια κουρούνας.
Ας παρακολουθήσουμε, όμως, τα έργα του περιληπτικά:
Στη Θεογονία του, ο Ησίοδος διηγείται πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, σε 1.022 εξάμετρους, που περιέχουν μυθικές παραδόσεις και θεολογικές και φιλοσοφικές δοξασίες με συστηματική και γενεαλογική κατάταξη, άγνωστη προηγουμένως.
Τα Έργα και Ημέραι είναι διδακτικό ποίημα σε 828 εξάμετρους, με βασικό θέμα το «δίκαιο» και την «εργασία». Ό,τι πρέπει δηλαδή για να είναι το έργο επίκαιρο και διαχρονικό. Μετά το προοίμιο (επίκληση στον Δία και παράκληση να διευθύνει σωστά την επίλυση των ανθρώπινων διαφορών) ακολουθούν δύο κύρια θέματα:
1. Γενικό μέρος (11-341). Με μυθικές διηγήσεις (Προμηθεύς, Πανδώρα, κ.λπ.), ο Ησίοδος προσπαθεί να δείξει στον αδελφό του Πέρση πως τα δεινά του κόσμου οφείλονται σε ασέβεια που διαπράχθηκε από προηγούμενες γενεές και πως συνεπώς είναι αναγκαία η κοπιαστική εργασία. Καταγγέλλει τους δικαστές που δεν εκτελούν καλά το καθήκον τους της απονομής του δικαίου και προσπαθεί μ' ένα μύθο (τον πρώτο της δυτικής φιλολογίας) να τους δείξει πόσο αξιοπεριφρόνητη είναι η συμπεριφορά τους. Το μέρος αυτό τελειώνει με ηθικούς στοχασμούς για την αξία και ωφέλεια της εργασίας και της δίκαιης συμπεριφοράς.
2. Πρακτικό μέρος (342-764): Ο Ησίοδος δίνει εδώ συγκεκριμένες συμβουλές για τον τρόπο που πρέπει κανείς να ζει και να εργάζεται.
Έπειτα από ακριβείς κανόνες για τις αγροτικές εργασίες, ακολουθούν συμβουλές για τις σχέσεις με τους γείτονες, τις εποχές των διαφόρων αγροτικών εργασιών, για τη ναυσιπλοΐα, τη σωστή συμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι στους θεούς κ.λπ. Το έργο τελειώνει με υποδείξεις για τις ευνοϊκές και τις δυσμενείς ημέρες, που η γνησιότητά τους αμφισβητείται
Λέγεται πως ο Ησίοδος έγραψε και άλλα έργα, όπως για παράδειγμα:
2. Γυναικών κατάλογος - Ηοίαι και μεγάλαι Ηοίαι. Γενεαλογικός κατάλογος γυναικών ηρωίδων, σε δύο μέρη. Ηοίαι. Η λέξη ηοίαι φαίνεται πως πλάσθηκε μεταγενέστερα. Το ποίημα θα άρχιζε με μια φράση που θα είχε το ακόλουθο νόημα: «Πολλές γυναίκες υπήρξαν στην αρχαιότητα που αγαπήθηκαν από θεούς, οία η Αλκμήνη» –και θα ακολούθησε η προσθήκη «ή οία η Πανδώρα» και έπειτα ή οία η Κυρήνη. Αυτό το ή οία έγινε μια λέξη που χρησίμευσε ως τίτλος: Ηοίαι.
3. Μεγάλα έργα. Ευρύτερη επέκταση του ποιήματος Έργα και Ημέραι. Αναφέρεται από τον Πρόκλο.
4. Αστρονομία. Αναφέρεται από τον Αθήναιο, τον Ερατοσθένη και τον Πλίνιο.
5. Χείρωνος υποθήκαι. Συλλογή συμβουλών του Κενταύρου Χείρωνος προς τους ήρωες που είχε εκπαιδεύσει (Αχιλλέα, Ιάσονα κ.λπ.). Σώθηκαν μερικοί στίχοι και ανάμεσά τους το περίφημο γνωμικό: «Μηδέ δίκην δικάσηις πριν αν αμφοίν μύθον ακούσηις».
6. Ιδαίοι Δάκτυλοι. Στρέφεται γύρω από τα μυθολογικά πλάσματα που κατεργάζονταν το σίδερο στην Κρήτη και ανέθρεψαν τον Δία.7. Ορνιθομαντεία. Εμφανιζόταν ως συνέχεια στο «Έργα και Ημέραι». Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος την απορρίπτει ως νόθο.
8. Κήυκος γάμος. Ο Κήυξ, ηγεμών της Τραχίνος, είχε φιλοξενήσει τον Ηρακλή και έθαψε τον Κύκνο, γιο του Άρη, μετά το φόνο του από τον ήρωα. Ο Αθήναιος δεν πιστεύει πως το έργο αυτό γράφηκε από τον Ησίοδο.
9. Γης περίοδος. Η υπόθεσή του ανήκει στον αργοναυτικό κύκλο (μύθος Φινέως και Αρπυιών).
10. Εις Άιδου κατάβασις. Περιέγραφε την κατάβαση του Θησέα στον Άδη, μαζί με τον Πειρίθου.
11. Έπη μαντικά. Συλλογή έμμετρων χρησμών.
12. Εξηγήσεις επί τέρασιν. Ποίημα που ερμήνευσε τη σημασία των γεννήσεων τεράτων και των εξαιρετικών φυσικών φαινομένων.
13. Επιθαλάμιον εις Πηλέα και Θέτιν. Αποτελούσε ίσως τμήμα του Καταλόγου.
14. Μελαμπόδια. Έπος σε 3 βιβλία, ίσως εξιστόρηση των κατορθωμάτων των περίφημων μάντεων Κάλχα, Μόψου, Μελάμποδος και Τειρεσίου. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς παραθέτει το ακόλουθο απόσπασμα από τα Μελαμπόδια: «Δεν υπάρχει κανείς μάντης από τους θνητούς ανθρώπους που να μπορεί να ξέρει τις σκέψεις του αιγιόχου Διός»7.
15. Αιγίμιος. Έπος από 2 βιβλία, που αναφέρεται στον πόλεμο του προγόνου των Δωριέων Αιγιμίου εναντίον των Λαπιθών.
16. Επικήδειος εις βάτραχον. Το έργο αυτό αναφέρεται μόνο από το λεξικό του Σουίδα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Ο πατέρας του Ησίοδου καταγόταν από την Κύμη της Αιολίδας στη Μικρά Ασία. Ζούσε από τη ναυσιπλοΐα, αλλά επειδή δεν κατόρθωνε να κερδίσει τη ζωή του με αυτό το επάγγελμα, μετανάστευσε στην Άσκρα της Βοιωτίας, όπου γεννήθηκαν ο Ησίοδος και ο αδελφός του Πέρσης.
2. «Αι νυ ποθ' Ησίοδον καλήν εδίδαξαν αοιδήν,/ άρνας ποιμένονθ' Ελικώνος ύπο ζαθέοιο Τόνδε δε με πρώτιστα θεαί προς μύθον έειπον, / Μούσαι Ολυμπιάδες, κούραι Διός αιγιόχοιο Ποιμένες άγραυλοι, κακ' ελέγχεα γαστέρες οίον/ ίδμεν ψεύδεα πολλά λέγειν ετύμοισιν ομοία,/ δμεν δ' εύτ' εθέλομεν αληθέα γηρύσασθαι Ως έφασαν κούραι μεγάλου Διός αρτιέπειαι.».
3. Ίδε εγκυκλοπαίδεια «Δομή».
4. Είναι άγνωστο πότε έζησε ο βασιλιάς Αμφιδάμας, μερικοί όμως τον τοποθετούν γύρω στο 700 π.Χ. Το χωρίο αυτό έγινε αφορμή να πλασθεί ο θρύλος του αγώνα του Ησίοδου προς τον Όμηρο, που περιγράφεται στο έργο Περί Ομήρου και Ησιόδου και του γένους και αγώνος αυτών, γραμμένο λίγο μετά το θάνατο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού.
5. Στο έργο αυτό, πατέρας του Ησίοδου αναφέρεται κάποιος Δίος, αδελφός του Απελλού, παππού του Ομήρου. Οι δυο ποιητές συναντήθηκαν στους ποιητικούς αγώνες που προκήρυξε ο Γανύκτωρ προς τιμήν του πατέρα του, βασιλιά της Ευβοίας Αμφιδάμαντος. Ο αγώνας έγινε με την προβολή έμμετρων ερωτημάτων από τον ένα, στα οποία έπρεπε ο άλλος να απαντήσει επίσης εμμέτρως, και έπειτα με απαγγελία του καλύτερου τμήματος του έργου τους.
6. «Και τε κασιγνήτωι γελάσας επί μάρτυρα θέσθαι· πίστιες αρ τοι και απιστίαι ώλεσαν άνδρας»
7. «Μάντις δ' ουδείς έστιν επιχθονίων ανθρώπων όστις αν ειδείη Ζηνός νόον αιγιόχοιο»
Πηγή
